لزوم پرهیز از افراط و تفریط در خوابیدن

توجه به چند نکته لازم و ضرورى است.

نکته اول

انسان باید ازافراط و تفریط به دور باشد. مثلا گاهى، افراد با شنیدن سفارش‌هایى که درباره کم خوابى شده است و یا با خواندن داستان‌هایى که از چگونگى غلبه بر خواب از بزرگان نقل گردیده، درصدد انجام آن امور برمى‌آیند و با این کار سلامتى خود را به خطر مى‌اندازند. به هرحال، بدن انسان احتیاج به استراحت دارد. یکى از نعمت‌هاى خدا این است که وسیله خواب و استراحت را براى انسان فراهم کرده است:

«وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً؛ ما خواب را مایه راحتى و آرامش شما قراردادیم.» (نبأ/9)

مسلّماً خواب یکى از نعمت‌هاى الهى است که باید از آن به نحو مطلوب استفاده کرد. کسانى هستند که مبتلا به بى خوابى‌اند و براى رفع این حالت و این که مقدار کمى به خواب بروند، مرتب داروهایى را که عوارض جانبى هم دارند، مصرف

مى‌کنند. بنابراین، داشتن خواب طبیعى نعمتى بزرگ است و نباید آن را از دست داد. سخن در این است که انسان بیش از حد لازم نخوابد و فعالیت‌هاى حیاتى خود از قبیل فکر کردن، کار کردن و... را تعطیل نکند. البته مقدار نیازى که افراد به خواب دارند با یکدیگر متفاوت است و بستگى به نوع مزاج افراد، سنین مختلف عمر، فعالیت‌هاى انسان و... دارد. معمولا افراد خودشان با تجربه‌اى که دارند و یا دستورى که پزشک به آنها مى‌دهد، نیاز بدن خود به خواب را مى‌دانند. بنابراین رعایت آن حداقل‌ها ضرورى است و انسان نباید با بى توجهى نسبت به آن، موجبات فراهم آمدن بیمارى مخصوصاً در سنین آخر عمر را فراهم آورد.

نکته دوم

سفارش و تأکید بر کم خوابیدن در شب به معناى زیاد خوابیدن در روز نیست؛ زیرا انسان به طورطبیعى شب‌ها مى‌خوابد و روزها کار مى‌کند. البته در بعضى از مناطق کره زمین که به طور متوالى چند ماه از سال شب و چند ماه دیگر روز است، انسان‌ها برنامه زندگى خود را به گونه‌اى تنظیم مى‌کنند که هم به خواب و هم به کارشان برسند. اما در بیش تر مناطق زمین که شب و روز متناوباً و با اندکى تفاوت و یا تساوى جا به جا مى‌شوند، انسان‌ها معمولا خوابشان را در شب و کارشان را در روز انجام مى‌دهند؛ چرا که روز براى فعالیت و تلاش و کوشش مناسب است:

«إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلاً؛ و تو را در روز، آمد و شدى دراز است.» (مزمل/7)

بنابراین، در این که وقت خواب شب است بحثى نیست، اما این که چقدر باید بخوابیم نکته‌اى است که پیش از این نیز متذکر شدیم و باید به آن توجه داشته باشیم؛ یعنى بدانیم که نیاز انسان‌ها به خواب با یکدیگر متفاوت است و این مسأله بستگى به شرایط زندگى افراد دارد. درست است که شب براى استراحت و آرامش قرار داده شده است، اما به این معنا نیست که از همان سر شب تا هنگام طلوع آفتاب بخوابیم. اجمالا از دستورات قرآن چنین استفاده مى‌شود که نیاز انسان به خواب آن چنان زیاد نیست و مقدار کمى از شب براى استراحت و تجدید قوا لازم است.

قرآن به پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى‌فرماید:

«قُمِ اللَّیْلَ إِلاّ قَلِیلاً؛ تمام شب را به عبادت بپرداز مگر اندکى را.» (مزمل/2)

هم چنین قرآن در وصف متقین مى‌فرماید:

«کانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ وَ بِالاَْسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ؛ و از شب اندکى را خواب مى‌کردند و سحرگاهان از درگاه خدا طلب آمرزش و مغفرت مى‌کردند.» (ذاریات/17)

اگر قرار بود که انسان نیمى از شبانه روز را به استراحت و خواب بپردازد، هیچ گاه قرآن چنین مسایلى را عنوان نمى‌کرد. از لحن و بیانات قرآن پیدا است که انسان احتیاج به خواب‌هاى طولانى ندارد.

برنامه ریزى خواب

اگر ما به دستورات بیان شده در روایات عمل کنیم، مى‌توانیم نیاز بدنمان را به خواب با ساعات کم ترى تأمین کنیم؛ از جمله این که اگر ما قسمت عمده خواب خود را قبل از نیمه شب قرار دهیم، بسیار مفیدتر خواهد بود تا این که آن را به بعد از نیمه شب موکول کنیم. متأسفانه امروزه شرایط زندگى به گونه‌اى شده است که خواب بیش تر خانواده‌ها از نیمه شب به بعد است. در زمان پیامبر و ائمه اطهار(علیهم السلام) و برخى زمان‌هاى دیگر که مردم به دستورات اسلام و ائمه(علیهم السلام) عمل مى‌کردند، برنامه هر شب آنها به این صورت بود که اول مغرب نمازشان را به جماعت مى‌خواندند، سپس به منزل رفته و شام مى‌خوردند، مجدداً به مسجد برگشته و نماز عشا را مى‌خواندند و آن گاه به منزل رفته و مى‌خوابیدند. البته، امکانات و شرایط زندگى هم به گونه‌اى بود که به این برنامه کمک مى‌کرد؛ مثلا نبودن برق و تاریکى شب یکى از دلایل زودتر خوابیدن مردم بود.

خواب سرشب علاوه بر این که نیاز عمده بدن را تأمین مى‌کند، موجب مى‌شود تا انسان بتواند سحر با نشاط از خواب برخیزد و به عبادت بپردازد. طبیعى است کسى که تا نیمه‌هاى شب به تماشاى تلویزیون مى‌پردازد، نمى‌تواند چنین برنامه‌اى داشته باشد؛ زیرا خستگى و کسلى او حتى مانع از اداى به موقع فریضه صبح مى‌گردد.

در گذشته، مسلمانان کمبود خواب خود در شب را با خواب قیلوله در روز جبران مى‌کردند. این خواب که قبل از ظهر و حدود نیم ساعت به طول مى‌انجامید، از سویى، موجب برطرف شدن خستگى کار روزانه مى‌شد و از سوى دیگر، آمادگى لازم را در مسلمانان فراهم مى‌کرد تا با نشاط بیش ترى نمازظهر خود را به جا آورند. این شیوه زندگى، به مسلمانان کمک مى‌کرد تا از خوابیدن کم اما به موقع خود، بیش ترین بهره و نشاط لازم را ببرند.

اگر چه امروزه شرایط زندگى نسبت به گذشته تغییر کرده است، اما با برنامه ریزى درست و سعى و تلاش مى‌توانیم از اوقات زندگى خود حداکثر استفاده را ببریم، مثلا نباید وقت خود را صرف تماشاى فیلم‌هاى بى فایده و یا برنامه‌هاى سرگرم کننده‌اى کنیم که نه به درد دنیاى ما مى‌خورد و نه آخرتمان و چه بسا ضرر هم دارند. افرادى که احتیاج به مطالعه دارند، خصوصاً دانشجویان که عادت دارند اول شب مطالعه کنند، بهتر است قسمت عمده مطالعه خود را به آخر شب موکول نمایند. این کار باعث مى‌شود تا اولا، به دلیل بازتر بودن و آمادگى بیش تر ذهن، استفاده بیش ترى از مطالعه عاید گردد و ثانیاً، فرصتى فراهم شود تا انسان به نافله شب و قرائت قرآن نیز بپردازد.

نکته دیگر این که صِرف کم خوابیدن در شب به تنهایى موضوعیت ندارد، بلکه نحوه سپرى کردن آن مهم است. هدف از بیدار ماندن، گپ زدن و انجام کارهاى لغو و بى فایده و یا خداى ناکرده کشیده شدن به سمت امور مشتبه نیست، بلکه براى پرداختن به عبادت فردى و خودسازى است:

«وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً؛ و شب را [در نماز] به سجده خدا پرداز و شب دراز را به تسبیح و ستایش او صبح گردان.» (اسراء/26)

«وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسى أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً؛ و بخشى از شب بیدار و متهجد باش و نماز شب که بهره افزونى براى تو است به جاى آور، باشد که خدایت به مقام محمود (شفاعت) مبعوث گرداند.» (اسراء/79)

از روایات و احادیث چنین برمى‌آید که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در طول شب چندین مرتبه مى‌خوابیدند و بیدار مى‌شدند. مستحب است که مؤمنان بعد از بیدار شدن در نیمه شب، ابتدا چهار رکعت نافله بخوانند و بعد استراحت کنند. مجدداً بیدار شوند و چهار رکعت دیگر بخوانند و باز استراحت کنند... . البته این برنامه براى کسانى است که بتوانند به خوبى از آن استفاده کنند به گونه‌اى که به کار و وظایف واجبشان لطمه‌اى وارد نیاید. کسانى که مى‌خواهند از دقایق عمرشان حداکثر استفاده را ببرند، باید براى کیفیت و تقسیم مطلوب آن نیز برنامه ریزى کنند. اما کسانى که دلشان مى‌خواهد وقتشان را طورى بگذرانند که حتى نفهمند عمرشان چگونه گذشته است، احتیاجى به برنامه ریزى ندارند؛ چرا که شیطان زمینه را به گونه‌اى فراهم مى‌کند که همواره سرگرمى‌هایى از قبیل جدول پر کردن، فیلم تماشا کردن، سخن لغو گفتن و... براى آنها مهیا باشد.

بر خلاف شب، که مخصوص خودسازى و انجام عبادات فردى است، روز براى عبادات جمعى و فعالیت‌هاى اجتماعى از قبیل تحصیل، تدریس، جهاد، کمک به مستمندان و...است. انجام بعضى از مشاغلى که جامعه به آنها نیاز دارد، علاوه بر این که واجب کفایى است، اگر به قصد قربت باشد، بزرگ ترین عبادت است. بنابراین مى‌توان گفت که کارهاى اجتماعى بیش تر در روز و کارهاى فردى و امورى که پنهانى بودن آنها مطلوب است، بیش تر در شب انجام مى‌شود. یکى از برنامه‌هاى شبانه پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) ، حضرت على(علیه السلام) و سایر ائمه(علیهم السلام) رسیدگى به فقرا بود به گونه‌اى که شناخته نشوند. حال اگر ما از انجام این امور در شب عاجزیم، حداقل مى‌توانیم انفاق سرّى را جزو برنامه‌هاى روزمان قرار دهیم.

مصباح یزدی، محمد تقی، کتاب پندهاى امام صادق(علیه السلام) به ره‌جویان صادق                         

منبع